آنچه در سومین روز نشست‌های پنجمین سالانه‌ی عکس دانشجویان عکاسی دانشگاه تهران گذشت

هفتمین نشست سالانه‌ی پنجم با عنوان «غیاب انسان در عکاسی شهری ما» ساعت ۱۴:۳۰ تا ۱۶:۳۰ روز سه‌شنبه ۵ اسفند ۱۳۹۹ برگزار شد. سخنران این نشست مهران مهاجر و مجری آن امیرحسین کردونی بود.
کردونی صحبت‌های خود را این‌طور آغاز کرد که برگزاری سالانه‌ی پنجم در این روزهایی که پیوسته خبر تعطیلی رویدادهای هنری را می‌شنویم خود یک دستاورد بزرگ است و عنوان این نشست را یکی از مهم‌ترین سوال‌ها در عکاسی ایران دانست و از چند پروژه‌ی عکاسی شهری مثل پروژه‌های «تهران کمی آن‌سوتر»، «ولیعصر» و «شریعتی» نام برد. او همچنین اضافه کرد که این نوع عکاسی شهری فاقد انسان در بافت شهری کلان‌شهرهای تهران به دلیل ازدیاد جمعیت این مناطق کمی غریب به نظر می‌رسد و این غیاب به نحوی ‌است که گاهی تصویر درستی از شهرهای ایران به مخاطب غیرایرانی نمی‌دهد. حتی می‌توان این‌طور برداشت کرد که اخیراً به‌طور منفی‌گرایانه به این گزاره نگاه می‌شود.
پس از آن ادامه‌ی جلسه به مهران مهاجر و صحبت‌هایش اختصاص یافت. مهاجر هم از تمامی دست‌اندرکاران برگزاری سالانه‌ی پنجم و به خصوص شورای سیاست‌گذاری آن تشکر کردند و گفتند امید است که سال‌های بعد هم سالانه‌ی عکس دانشجویان دانشگاه تهران را با نگاه به گذشته و چشم‌انداز آینده به پیش ببریم.
او در شروع بحث گفت که وقتی موضوع نشست را شنیده بلافاصله به یاد عکس‌های بهمن جلالی از انقلاب، جنگ و تهران افتاده و همچنین دو بزرگ دیگر در این عرصه را نیز یاد کرده: یحیی دهقانپور و احمد عالی. در ادامه افزود که آنچه امروز از عکاسی شهری روایت خواهد شد از جمع‌بندی عکس‌های این سه‌ تن همراه با دیگر عکاسان و همراهی کلمات به‌دست آمده. مهاجر در همان ابتدای ارائه‌شان دو بیت از مثنوی معنوی مولانا برای حضار خواندند: «صورت شهری که آن‌جا می‌روی/ ذوق بی‌صورت کشیدت ای روی/ پس به معنا می‌روی تا لا مکان/ که خوشی غیر مکان است و زمان.»
مهاجر پیش از طرح فرض‌های اصلی بحث این مسئله را مطرح کرد که موضوع مورد بحث امروز یقینی نیست اما به این موضوع هم مانند دیگر مسائل باید به صورت چندوجهی نگریست و نباید این عنوان را مفروض قطعی دانست و باید به دیدگاه‌های دیگر هم در این زمینه پرداخت. اما پیش‌پنداشت‌های بنیادین (یا همان فرض‌های اصلی) سخن مهاجر این‌ها بودند: ۱. نبود عکاسی خیابانی یا شهری در قامت یک جریان (و نه یک ظهور و بروز فردی) پیش از انقلاب و گام نهادن عکاس به شهر با رخداد انقلاب ۲. توجه و تمرکز بر عکاسی برآمده از فضای دانشگاهی.
فرض اول را این‌طور می‌توان کامل کرد که عکاس همراه با مردم با یک ورود کنشگرانه، تماشاگرانه یا توده‌وار سبب کنار گذاشتن مفهوم انسان معلق خاکستری و در نهایت تغییر نظام حکومتی شد. همچنین اشاره شد که مفهوم «انسان خاکستری» به‌خوبی در عکس‌های بهمن جلالی به نمایش در آمده که جلوتر به آن پرداخته خواهد شد. علاوه بر آن با این هجوم انسانی، مفهوم شهروندی زاییده می‌شود که البته در دهه‌های بعد (خصوصاً دهه ۶۰) تعریف شهروند آزاد و مستقل دچار خدشه و واپس رانده می‌شود. از آن‌جایی که مفهوم شهروندی در ایران همیشه در حال فراز و فرود بوده، ۱۵ سال بعد، یعنی در نیمه‌ی دهه ۷۰ دوباره این مفهوم سر بر می‌آورد و دهه‌ی بعد واپس‌رانده می‌شود. پیوند این مسئله با عکاسی شهری از آن‌جایی بسیار جدی است، که دوربین عکاسی به نوعی چشم شهروند مدرن محسوب می‌شود.
مهران مهاجر یادآور شد که نباید در این میان وقوع جنگ تحمیلی و خالی شدن شهرها از آدم‌ها، خصوصاً شهرهای جنوبی کشور، را از یاد برد که بازهم بازتاب ژرف‌کاوانه‌ی این مسئله را در آثار بهمن جلالی می‌توان دید.
پس از همه‌ی این اتفاقات، عکاسان و شهروندان با یک واکنش دوسویه ناشی از هراس از یک‌دیگر مواجه شدند. هم عکاس از ورود به فضای شهری هراسان است و هم شهروند از دیده‌شدن. پس از آن به بسط فرض دوم پرداخته شد. از سال ۱۳۶۲ ه.ش که عکاسی در دانشگاه تهران، هنر و صداوسیما به عنوان یک رشته‌ی تحصیلی راه‌اندازی شد، عکاسان گاه به صورت کنشگرانه و گاه منفعلانه به تأثیرپذیری از غرب و مشخصاً یکی از زیرمجموعه‌های عکاسی شهری به نام نومکان نگاری (New Topography) پرداختند که یکی از ویژگی‌های برجسته‌اش فضای خالی شهری است و در نتیجه شهر و ساختار صوری مکان در حکم محملی برای کندوکاو و تأمل عکاسان در صورت و ساختار عکس می‌شود و این دیدگاه در عکاسی شهری ایران تا سه نسل هم ادامه می‌یابد. در این میان به مجموعه‌ی «دوبعدی‌های ناهمگون» از پیام اکرمی‌پور که در سالانه‌ی پنجم به نمایش درآمده هم به عنوان اثری خوب و درخور اشاره شد.
مهاجر برای جمع‌بندی این بخش از صحبت‌هایش گفت که این فضای عاری از انسان در عکاسی شهری، هم می‌تواند برآمده از فردیت آدم‌ها باشد و هم اشاره‌ای به قدرت رسمی حاکم و یا حتی خرده‌نیروهای شهری داشته باشد. او همچنین به لزوم توجه به نمونه‌های برجسته‌ی نادیده در این بررسی اعم از آثار محسن یزدی‌پور، نوشین شفیعی، محسن شاه‌مردی و بهنام صدیقی و علاوه بر آن نمونه‌های نقیض که شامل خودنگاره‌های مهرانه آتشی، باران عطایی، بهرام شعبانی، فرزانه قدیانلو و... اشاره کرد. مهاجر اضافه کرد که وجود این مثال‌های نقیض که اکثراً توسط عکاسان زن عکاسی شده‌اند نشان از کنشگری و جسارت زنان عکاس ایران در دهه‌ی اخیر دارد که از مثال‌های آن در وادی نقاشی می‌توان آثار شهره مهران را نام برد. پس از آن به بررسی عکس‌هایی از عکاسان شهری پرداخته شد.
اولین عکس‌های ارائه شده دو عکس از بهمن جلالی بود از آدم‌هایی که معلق‌اند در فضای میان زمین و هوا. می‌توان مشاهده کرد که کنشگری و تماشاگری شهروندها به‌خوبی نمایش داده شده است. دو عکس بعدی از یحیی دهقانپور بود که در نهایت ظرافت به انسان‌های شهر به عنوان تماشاگر پرداخته و نسبت میان فضای نمایان و سپرده را بسیار هوشمندانه تنظیم کرده است. بعد از آن به عکس‌های احمد عالی از انقلاب می‌رسیم. برخلاف دو نمونه‌ی قبلی ما این‌جا مفهوم توده‌وارانه‌ی انسان را شاهد هستیم که بسیار از لحاظ ساختار تصویری حائز اهمیت است. و بازهم چند عکس از بهمن جلالی اما این‌بار با مضمون جنگ و روفته شدن انسان‌ها از شهر.
مهاجر این‌طور استدلال کرد که نگریستن در پیامدهای جنگ بر روی فضای شهری مدرن گاهی تأثیرگذارتر و دردآورتر از تصویر کردن خشونت عریان جنگ است. همین نگاه ژرف‌کاوانه را می‌توان در عکس‌های جاسم غضبانپور هم یافت. پس از آن به عکس‌های بهمن جلالی از تهران در دهه ۸۰ پرداخته شد. در این عکس‌ها همچنان عدم حضور انسان و در مقابل آن هجوم سازه‌های بزرگ شهری می‌تواند پیام‌آور دلهره‌ای باشد. مهاجر حساسیت صوری و پیامدهای جنبش نومکان‌نگاری در ایران را در عکس‌های مسعود اسکندری و شاهرخ جعفری (عکس‌های پانورامای وی از شهر) بررسی کرد. مجموعه‌ی بعدی ارائه شده اثر نجف شکری بود که به گفته‌ی سخنران در رابطه با این عکس‌ها با کنار گذاشتن حساسیت بصری، گفتگوی ما با فضای شهری بی‌میانجی‌تر و خودمانی‌تر می‌شود.
در دو عکس بعدی که از مجموعه‌ی «اکباتان» از بهنام صدیقی انتخاب شده، گویی غیاب آدم‌ها توسط درون‌مایه‌های تکرارشونده‌ی عکس تشدید می‌شود. بعد از آن هم مجموعه‌ی «پامنار» مهدی وثوق‌نیا نمایش داده شد که با میانجی نظام رنگ، ساختار صوری عکس و ژرف‌نمایی در تلاش است که توسعه‌ی شهری ناتمام را به مخاطب گوشزد کند. در عکس‌های بعدی از میثم محفوظ ما شاهد تکرار سنت فضای منفی که در آثار بهمن جلالی به وفور دیده می‌شد هستیم و این به معنای تولید اثر همراه با نگاه به آثار گذشته و توأمان با رویکرد فردی است. چند عکس از آثار احسان براتی هم مورد تحلیل قرار گرفت.
در ادامه هم منتخبی از دو مجموعه‌ی محمد غزالی به نام «جای سر خوبان» و «روبان قرمز» نمایش داده شد که در مجموعه‌ی دوم عکاس توسط خرده‌نیرویی که از قاب اثر بیرون زده در صدد نشان دادن نیرویی آیینی و سیاسی است.