چهارمین نشست سالانه‌ی پنجم با عنوان «نگاه گرترود» از ساعت ۱۴:۳۰ تا ۱۶:۳۰ روز دوشنبه ۴ اسفند ۱۳۹۹ برگزار شد. سخنران این نشست دکتر رضا شیخ و مجری آن آقای صیاد نبوی بودند.
رضا شیخ صحبت‌های خود را با تشکر از آقای وثوق‌نیا برای دعوت ایشان به سخنرانی در سالانه‌ی پنجم آغاز کردند. ایشان این دعوت را به معنای بازگشت دوباره به خانه‌ی دوم‌شان یا همان فضای آکادمیک دانست که بسیار از آن آموخته است. همچنین از محمد ستاری، مهرداد نجم‌آبادی و مهران مهاجر به‌خاطر گشودن درهای آموزش آکادمیک عکاسی به روی ایشان تشکر ویژه به عمل آوردند.
رضا شیخ اضافه کردند که رویکردشان در این نشست روایتگرانه و رویکرد دکتر نبوی آکادمیک است. علاوه برآن افزودند که مبحث نشست بحث نابی نیست اما باید در فضای دانشگاه مطرح شود چرا که ضروری و بسیار حائز اهمیت است. شیخ در ابتدای صحبت خود از این گفتند که به عنوان یک ایرانی فرصتِ این را داشتند که چند سالی بین ایران و خارج در رفت‌وآمد باشند و تجربیات زیادی را در این رفت‌وآمدها کسب کنند. همچنین اضافه کردند که در وادی عکس و عکاسی و در کل هنرهای تصویری علاقه‌ی زیادی به پرتره داشته‌اند و دلیل آن را هم چندگانگی زیست‌شان و مشغولیت فکری‌شان به مسائل هویتی دانستند.
او ضمن بیان خاطره‌ای از حضورش در یک نمایشگاه مجازی دانشجویی با تم خودنگاره، از صحبت‌هایش با حامد یغمائیان در باب متنی از کتاب ربکا و الکس وب با مضمون فرق بین نقاش و عکاس در یک چهاردیواری گفت. علاوه بر آن از نمایشگاه نقاشی سلف‌پرتره دیگری در نزدیکی محل زندگی‌شان و از همسایه‌هایشان گفتند و تجربه‌ی خود را از این نمایشگاه این‌طور بیان کردند: چهره‌های آشنا خیره به چشمانم و این‌طور بود که موضوع بحث امروز به ذهنم رسید.
رضا شیخ از تجربیات ۳۰ سال پیش خود در کنار مرحوم بهمن جلالی و اعضای تیم مرکز پژوهش‌های فرهنگی درباره‌ی راه‌اندازی عکسخانه‌ی شهر گفت. موزه‌ی عکسخانه‌ی شهر با هدف حفظ میراث عکاسخانه‌های عمومی ایران تأسیس شد. رسالتی که امیدوارند مدیران امروز موزه آن را فراموش نکرده باشند. او ادامه داد: از آن زمان بود که شیفتگی‌ام به عکس‌های پرتره و به‌طور مشخص عکس‌های پرتره‌ای عکاسخانه‌ای آغاز شد و ورودم به مباحث تاریخ عکاسی ایران با همان عکس‌ها رقم خورد. نگاه من به آن عکس‌ها از لحاظ تاریخی-اجتماعی بود. از دوران ناصری، ورود به مشروطه، گذر از دهه‌ی پایانی قاجاریه و ورود به دوران پهلوی موضوعات عکس‌ها را تشکیل می‌دادند. نظراتم را در سه مقاله به عناوین «افول تمثال همایونی»، «ظهور شهروند شاهوار» و «هویت ملی و خرده‌فرهنگ‌های تصویری» بیان کردم. این سه عنوان نشانگر آن است که دید من به‌دنبال چیزی خارج از عکس پرتره بود. آنچه در عکس‌ها می‌دیدم ردپای تغییرات اجتماعی-فرهنگی ایران در گذر از آن دوران بود.
هنگام این صحبت‌ها عکس‌هایی از عکاسخانه‌ای در دوران قاجار هم به صورت همزمان نمایش داده می‌شد. رضا شیخ در حین صحبت روی عکس‌ها گفت: سیر تاریخی عکس‌ها من را متوجه وقوع اتفاقی کرد و من به دنبال آن اتفاق بودم.
در این میان از کتاب پریسا دمندان در رابطه با عکس‌های عکاسخانه‌ای و رساله‌ی دکتری دکتر مترجم‌زاده یاد شد.
دکتر شیخ از آشنایی‌شان با ریچارد رودسل، مورخ تاریخ عکاسی آمریکا، در سال‌های داگروتیپ گفت. همین‌طور از تجربه‌ی برخورد با داگروتیپ‌ها، درک نگاه نافذ سوژه (که خبر از ثانیه‌های طولانی نگاه کردن به دوربین داشت)، لمس قاب عکس، چرخاندن عکس بین دو دست و نگاه‌کردن به انعکاس خویش در صفحه‌ی آینه فام عکس و در نهایت خیره به نگاه سوژه. او گفت: تصور می‌کردم لحظه‌ای را که سوژه چشم در چشم به تصویر خودش در داگروتیپ در مدتی طولانی خیره شده است و در لحظات تلاقی دو نگاه از خود می‌پرسد این کیست؟ این منم؟ من کیست؟ پاسخ شارل بودلر، شاعر فرانسوی، به این پرسش در نگاه جنون‌وارش در عکسی که از وی نشان داده شد، هویداست.
شیخ در ادامه از ملاقات خود با ناشری گفتند که مجموعه‌ای از یک عکاسخانه‌ی عمومی را به‌تازگی چاپ کرده بود. نام عکاس آن مجموعه مایک دسپارمه بود. افراد داخل عکس‌ها اکثراً کشاورز بودند و عکس‌ها در اواخر ۱۹۳۰ گرفته شده بودند. به گفته‌ی شیخ خطی در همان کتاب نظرش را جلب کرد «نگاه به نگاه‌ها کنید، همه بدون پرده، بدون تظاهر، چقدر آسیب‌پذیر، آشکارا، هویدا، پیدا، رونما». از آن موقع بود که نظرم از بیرون قاب به داخل قاب معطوف شد، به خود عکس به خود سوژه، به چشم‌ها.
در ادامه عکسی از سرباز جنگ جهانی دوم که توسط غلام‌حسین درخشان گرفته شده نشان داده شد. شیخ گفت: عکس این پرسش‌ها را برای ما مطرح می‌کند «او به کجا نگاه می‌کند؟ او تصویری را برای آخرت به جای می‌گذارد. حتماً از خود پرسیده من کیستم؟ از چشمانش پیداست که با قاطعیت خواهد گفت: من تصویر خودم هستم.»
شیخ خاطرنشان کرد که در وادی نگاره و زیرمجموعه‌اش، خودنگاره، رابطه‌ای دوسویه بین جسم و تمثال، شخص و تصویر، چهره و صورت، ابژه و سوژه وجود دارد. این‌ها با هم خود را شکل می‌دهند.
بعد از آن متنی از مقاله‌ی سهیلا شمس با عنوان «دیده می‌شوید؛ نگاهی به سلف پرتره در تاریخ عکاسی» خوانده و تفسیر شد. در این مقاله به این مسئله اشاره شده بود که تلاش عکاسان علاوه بر نمایش «من» بیرونی، به برهنه کردن «من» درونی و بازنمود آن منجر می‌شود. همچنین گفته شد که «من» قرار یافته در مقابل دوربین، برای لحظه‌ای به بازیگری واداشته می‌شود و خوانش سلف‌پرتره در واقع رمزگشایی از یک آن نقاب زدن عکاس است.
در ادامه چند کلیدواژه از مبحث خودنگاره نیز مورد بررسی قرار گرفت. واژه‌هایی اعم از: خود، بازتاب، خودنگری، تمثیل، ابژه، بازنمایی و...
رضا شیخ خودنگاره را این‌طور تعریف کرد: خودنگاره بازتابی‌ است از خویش در امتداد فرایندی از درون‌اندیشی، آنچه که در افکارت از خودت می‌پنداری، آن‌چیزی است که روی بوم خلق می‌کنی. خودنگاره یک تجربه‌ی درون‌اندیشی تشدیدیافته است، اما در نهایت نگاه خیره‌ی بیننده است که اثر را شکل می‌دهد. در نتیجه به دو بعد اثر، بعد سومی اضافه می‌شود که حجم نام دارد که نیاز به نگاه بیننده دارد. ژان پل سارتر می‌گوید: «فقط از طریق نگاه خیره‌ی دیگری‌است که خود معنا می‌یابد.» در واقع انسان‌ها دنبال رد نگاه دیگری هستند، برای ایجاد ارتباط، اتصال و ادراک. در مقابلِ یک خودنگاره، بیننده بی‌اختیار به دنبال نگاه سوژه می‌گردد.
به گفته‌ی رضا شیخ دو مدل نگاه وجود دارد؛ یکی نگاه به معنای نگاه گذرا و اجمالی (glance) و دیگری نگاه خیره (gaze). اما سؤال این‌جاست حرکت از نگاه اجمالی به نگاه خیره کِی رخ داد؟
نقد آثار هنری امروزه نگاه را وسیله‌ای برای ایجاد ارتباط بررسی می‌کند. این‌که نگاه چه اطلاعاتی را منتقل می‌کند. نگاه از قاب خارج می‌شود و در فضای بیرونی اثر پیامدهایش را پیگیری می‌کند. در این‌جا منظوری در نگاه هست که بررسی می‌شود. کشف آن منظور برای درک اثر هنری لازم می‌شود. البته این مباحث مانند یک شمشیر دولبه است. از طرفی موجودیت آثار را به نگاه بیننده محدود می‌کند و این در حالی است که باید بتوان اثر هنری را از لحاظ استاتیک خودش بررسی کرد.
در این بین این مسئله هم مورد بررسی قرار گرفت که مترادف‌های کلمه‌ی نگاه در انگلیسی زیاد اما در فارسی بسیار محدود است. این قضیه از لحاظ فرهنگی بسیار قابل تأمل و پژوهش است. بخشی از آن مربوط به وجود فرهنگ فضای درونی و بیرونی در شرق است.
پس از آن خاطره‌ی دیگری هم برای مخاطبان بازگو شد: همراه با بهمن جلالی به خانه‌ی چهره‌نگار در شیراز رفته بودیم؛ عکاسخانه‌ای در شیراز که پرتره‌های تمام قد در دوران قاجار چاپ می‌کرد. در آن دنیای برعکس نگاتیو، چشمان سوژه مرا جذب کرد. نگاه خیره نوری بود که از دو چشم ساطع می‌شد. همان‌طور که الان دوران نگاه‌های خیره را می‌گذرانیم؛ از پشت ماسک‌ها، از پشت صفحه‌ی رایانه و موبایل. این روزها در خیابان خیره به چشمان، به دنبال چشم‌های اشنا می‌گردیم.
رضا شیخ ما را به دقت در این کلمات دعوت کرد: نگاه خیره، چشم دوختن، نظر، دید، نگریستن، مشاهده، ملاحظه، نظاره، نگاه گذرا. او همچنین چند بیت شعر هم با مضمون نگاه برای حاضرین در نشست خواند که از میان آن‌ها می‌توان به این بین از شوکت اشاره کرد: «چنان به دیدن رخساره‌ی تو مشتاقم که نامه را به حریر نگاه می‌پیچم.»
به‌عنوان استراحت هم فیلمی از مجموعه عکس‌هایی پخش شد که یک عکاس هر روز به مدت ۲۰ سال از خودش عکس گرفته است.
رضا شیخ در ادامه‌ی صبحت خود سعی کرد به این پرسش اساسی پاسخ دهد که نگاه را چگونه می‌توان نگاه کرد؟ در برخورد بین دو خیره سوژه و بیننده چه اتفاقی می‌افتد؟ او داستان جالبی هم مطرح کرد: اجداد میمون ما انسان‌ها زمانی که توانستند روی دوپا راه بروند و دست‌هایشان آزاد شد، سرها را به سمت آسمان بلند کردند و در آن نگریستند و مشکل از آن‌جا شروع شد. خیره در آسمان شب و ستارگان افکار از هم گسیخته‌شان کم‌کم به اعجاب و در نهایت به اندیشه انجامید. او پرسید: من کی هستم؟ در همین دوران بود که شروع به نقاشی روی دیوار غارها کرد و باب و وادی تصویر را به جهان هستی باز کرد. پس از آن با ثبت دست‌هایش روی دیوار غار، موجودیت خود را ثبت و خود را جاودانه کرد. قرن‌ها بعد در سال ۱۸۳۹ رابرت کورنلیس، از خود یک عکس داگروتیپ می‌گیرد و اولین عکس خودنگاره را ثبت می‌کند. ثبت این عکس دقیقه‌ها طول کشیده و این در حالی است که ۱۷۰ سال بعد نقاش چینی آی وِی‌وِی، سلفی خود را در آینه‌ی آسانسوری و در یک موقعیت حساس با حضور مأموران امنیتی و به مدت فقط یک صدم ثانیه ثبت می‌کند. و امروز که زمان خلق خودنگاره به صفر رسیده، همه در خدمت سلفی هستند.
شیخ این سوال را مطرح کرد که آیا موبایل‌های عکاس به معنای مرگ نگاه نافذ و خیره است؟ آیا در دوران تولید انبوه تصاویر از خود می‌پرسیم که من کیستم؟ جواب هرچه باشد این‌طور به نظر می‌رسد که با هرچه بیشتر دیجیتالیزه شده زندگی‌هایمان، تصویرسازی از خود و به اشتراک‌گذاری آن روز، ساعت، دقیقه و لحظه تبدیل به فرهنگ عامه شده و نگاه بیننده هم به نگاه گذرا، فهرست‌واری و اینستاگرامی تبدیل شده است و شاید واژه‌ی scrolling gaze اکنون خیلی بی‌ربط به‌نظر نرسد. و در نتیجه می‌توان گفت که ارزش درون‌نگری با زمان کمرنگ‌تر شده. حجمی که از آن سخن گفته شد به خلأ تبدیل شده است.
پس از این نتیجه‌گیری، مجسمه‌ای از مارک کویین نشان داده شد که در این اثر هنرمند خون خودش را داخل مجسمه می‌کند و از استعاری بودن اثر سخن به میان آمد.
بحث در این‌جا با تک‌عکسی از گرترود استاین و تحلیل آن آغاز شد. اولین سؤال در مواجهه با این اثر این است که آیا این یک پرتره است یا سلف‌پرتره؟ البته در مفهوم صریح کلمه این یک پرتره ‌است اما وقتی داستان عکس را بدانیم شاید برایمان نوعی سلف‌پرتره تلقی شود. داستان عکس از این قرار است: گرترود استاین نویسنده‌ی آمریکایی ساکن در پاریس بود که در ملاقاتی با پیکاسو از وی درخواست یک پرتره کرد. پرتره‌ی مذکور همان نقاشی پشت سوژه در تصویر است.